Datownik
Datownik to funkcja, w którą najczęściej wyposażane są zegarki, a sposób wizualizacji potrafi przybierać najrozmaitsze formy – od rożnej wielkości okien w tarczy z pojedynczym lub podwójnym dyskiem, po zespoły wskazówek będące często elementem wielofunkcyjnego kalendarza.
Zasadniczą i niezmienną od setek lat funkcją zegarków jest pomiar upływającego czasu. Początkowo zegary za pomocą jednej wskazówki na tarczy wskazywały godziny, z upływem czasu i ewolucją branży doszły minuty, a potem sekundy i jej części dziesiąte. XXI wiek wraz z rozwojem zegarmistrzostwa umożliwił pomiar z dokładnością do tysięcznych sekundy. Równocześnie postęp technologiczny w zakresie telekomunikacji cyfrowej doprowadził do upowszechnienia na masową skalę urządzeń osobistych np. smartfonów, które odstawiły zegarki na boczny tor realizując znakomicie ich funkcje, również te wizerunkowe.
Po latach historia zatoczyła koło i zegarek mechaniczny od nowa zaczął być postrzegany jako synonim statusu społecznego, sukcesu, czy oznaką prestiżu oraz pasji jak to miało miejsce na przełomie XIX i XX w. w czasach gdy czasomierze były rzadkością na ręku.
Druga najczęściej używana funkcja w zegarku
Dla szerokiej grupy zwolenników sztuki zegarmistrzowskiej szczególnie kolekcjonerów i pasjonatów kluczową miarą wartości zegarka jest stopień komplikacji konstrukcji mechanizmu oraz wynikająca z niego ilość funkcji i wskazań dodatkowych, w które został wyposażony.
Jedną z podstawowych i najbardziej praktycznych jest popularny datownik. Może on przybrać przeróżne formy. Oto kilka z nich.
Dzień miesiąca wyświetlany w oknie
Klasyczny datownik składa się z obrotowego dysku wyskalowanego od 1 do 31 umieszczonego pod cyferblatem, zespołu przekładni, zapadek i dźwigni oraz wycięcia w tarczy (tzw. okna) umiejscowionego na godz. „3”, „6” lub innej (pozycja zależy jedynie od inwencji projektanta). Dysk ten zazwyczaj ma kolor tarczy bądź zbliżony lub jest kontrastujący względem niej. Aby poprawić czytelność małych cyferek w okienku, producenci wprowadzili różne zabiegi ułatwiające odczyt. Prekursorem datownika z soczewką powiększającą na szkle nazywaną okiem cyklopa (Cyclop lens) był Rolex z modelem Datejust, który zainicjował w 1953 roku nowy trend na rynku zegarków utrzymujący się do czasów współczesnych.
Z uwagi na nieskomplikowaną budowę konstrukcja podstawowego datownika wymaga stosunkowo niewiele energii dla zapewnienia efektywnego działania zarówno wskazówek jak i samego kalendarza. Nie wpływa zauważalnie na parametry chodu. Potrzebną do działania energię czerpie z tej samej sprężyny naciągu mechanizmu bazowego, która zasila podstawową funkcję zegarka. Z tego powodu datownik stał się tak powszechny i łatwy w implementacji.
System zmiany daty sam w sobie może posiadać mniej lub bardziej skomplikowaną konstrukcję. W pierwszych zegarkach wyposażonych w datownik (głównie pierwsza połowa ubiegłego wieku) korekty nastaw można było dokonać wyłącznie poprzez obrót wskazówek za pomocą koronki o 24 godziny do przodu co było dość uciążliwe przy 6 takich korektach w roku i dodatkowych nastawach gdy zegarek się zatrzymał. W niektórych modelach możliwe było cofanie wskazówek do godziny 21:00 i ponownie przesuwanie do przodu. Przyspieszało to nieco cały proces zmiany daty ale nie rozwiązywało tematu kompleksowo.
Przełomem był system szybkiej korekty wskazań kalendarza „Speedswitch” wprowadzony do zegarków przez firmę Atlantic w 1960 roku. Jak podawały ówczesne foldery reklamowe zmiana daty odbywała się 52 razy szybciej niż dotychczas. Datownik z szybką korektą wskazań jest do dnia dzisiejszego stosowany w zdecydowanej większości zegarków naręcznych. Korygowanie nastaw polega na odciągnięciu koronki do odpowiedniej pozycji tym samym odłączeniu przekładni chodu utrzymującej w działaniu ruch wskazówek i przesuwie tarczy datownika w przód lub tył.
Z uwagi na mechaniczne połączenie kalendarza z przekładnią chodu zazwyczaj konieczne jest spełnienie pewnych warunków bezpiecznego użytkowania zegarka z datownikiem. W zdecydowanej większości przypadków zaleca się nie korygowanie daty w przedziale od ok. 22:00 do 03:00 ponieważ mniej więcej w tym czasie dysk poprzez koła zębate i układ przerzutni jest sprzężony z przekładnią chodu i wykonuje ruch obrotowy. U różnych producentów zmiana może przebiegać w różnym tempie. Najbardziej spektakularna i ceniona zarazem jest natychmiastowa zmiana daty, która trwa jedynie ułamek sekundy. Niemniej wielu producentów (np. Omega) świadomie opóźnia ten proces, tłumacząc troską o bezpieczeństwo mechanizmu ponieważ zmiana, która przebiega dłużej jest widoczna na tarczy (cyfry datownika przez pewien czas nie znajdują się centrycznie w oknie) co sygnalizuje rozpoczęty proces zmiany daty i oznacza, że w tym czasie nie powinno się dokonywać ręcznych korekt. Dodatkowo pozwala rozróżnić godzinę 12 i 24.
Aby bezpiecznie użytkować kalendarz najlepiej zapoznać się z instrukcją producenta.
Współczesne zegarki wyposażone w funkcję szybkiej zmiany strefy czasu (m.in. Rolex, Omega, Panerai) mają o wiele bardziej skomplikowane i funkcjonalne mechanizmy. Pozwalają na zmianę czasu w trakcie działania przekładni chodu zegarka o dowolną sekwencję w przód czy tył będącą wielokrotnością godziny, a w konsekwencji zmianę daty. Takie rozwiązania pozbawione są najczęściej szybkiej korekty datownika co jest pewnym kompromisem gdyż aby zmienić kalendarz o jeden dzień wskazówka godzinowa musi w najmniej korzystnym położeniu wykonać pełne dwa obroty. Wydłuża to nieco proces nastawy w zamian oferując pełną swobodę korygowania daty ponieważ jego dysk pracuje w połączeniu ze wskazówką godzinową natomiast wskazówki minutowa i sekundnik nie są z kalendarzem sprzężone odmierzając czas w systemie ciągłym.
Manufakturowe mechanizmy posiadają też często funkcje bezpieczeństwa polegające na blokowaniu datownika podczas ręcznej zmiany czasu w krytycznym okresie, które dodatkowo chronią mechanizm przed przypadkowym uszkodzeniem. Jednym z producentów, który stosuje takie rozwiązanie jest np. Audemars Piguet.
Wielki datownik (Big date)
Najbardziej zaawansowaną formą klasycznego datownika jest tzw. duża lub panoramiczna data. Grande Date kojarzy się z najczęściej z niemiecką szkołą Glashutte, a najbardziej reprezentatywnym przykładem są kolekcje Lange 1 firmy A. Lange & Sohne czy Pano Glashutte Original. Lange 1 to najbardziej rozpoznawalny Wieki Datownik w zegarku naręcznym. Jego stylistyka od premiery zegarka w 1994 roku stała się kwintesencją marki A. Lange & Sohne i rozpoczęła nową erę Big Date w branży zegarmistrzowskiej. Skonstruowany został na wzór pięciominutowego zegara Opery Sempera w Dreźnie. Datownik składa się z dwóch obramowanych okienek w tarczy oraz oddzielnych dysków nałożonych na siebie w odstępie zaledwie 0.15 milimetra. Korekty dokonuje się przyciskiem z boku koperty, umieszczonym na wysokości godziny „dziesiątej”. W interesujący sposób rozwiązano mechanizm obsługi kalendarza, który wystarczy raz aktywować aby zmienić datę z 31-go na 1 dzień miesiąca. Po wciśnięciu przycisku „zamrożona” zostaje cyfra „1” podczas gdy dysk „dziesiątek” w ciągu jednego obrotu zmienia położenie z „3” na „puste”.
Big Date podobnie jak datownik z okiem cyklopa ma za zadanie znacząco poprawić czytelność i realizuje to dużo skuteczniej niż soczewka nałożona na szkło. W przypadku zegarka Lange kalendarz jest ok. trzykrotnie większy od innych tradycyjnych form i doskonale go widać pod każdym kątem co w przypadku soczewki nie jest tak jednoznaczne.
Również zegarki sygnowane znakiem jakości Swiss Made na szeroką skalę stosują wielkie datowniki. Jednym z przykładów wartych przypomnienia jest model Vaughan firmy Eterna z nowatorskim mechanizmem ref. 3030 dla którego podstawą był historyczny kaliber Eterna-Matic 1505 (przy tej okazji warto zaakcentować, że wspomniana Eterna-Matic posłużyła jako baza dla kalibru ETA 2892). Mechanizm 3030 to modułowa konstrukcja, której elementy wykonano ze stopów niklu i fosforu zapewniając dużą trwałość i wydajność konstrukcji. Komplikacja Big Date Eterny to jedno z ciekawszych rozwiązań dostępnych w zegarkach. Unikalność gwarantuje zastosowanie w konstrukcji datownika łożysk kulkowych (Eterna-Matic, Spherodrive) ze zintegrowaną przekładnią oraz koncentrycznych pierścieni obracających się obok siebie w jednej płaszczyźnie zamiast nakładających się na siebie jak to często się spotyka w innych wielkich datownikach. Zmiana dnia miesiąca sferycznego datownika jest naprawdę szybka gdyż trwa niespełna sekundę i dokonuje się dokładnie o północy. Mechanizm wyposażono w funkcję szybkiej korekty nastaw daty oraz czasu, przy czym można tego dokonać o dowolnie wybranej porze. Jeden pełny obrót koronką zmienia datę o dwa dni, co jest bardzo wygodne w użytkowaniu i znacząco usprawnia cały proces.
Niecodzienną odmianę wielkiego datownika przedstawia model Grande Date Verticale z kolekcji Sophistiqee firmy EPOS, w którym okna wskazań dnia miesiąca zostały wkomponowane w tarczę pionowo.
Komplikacja Big Date wymaga inwencji od projektanta mechanizmu gdyż zużywa więcej energii niż klasyczna konstrukcja ze względu na jej złożoność. W skrajnych przypadkach w celu zachowania stałych, wysokich parametrów chodu mechanizm bazowy wyposaża się w dłuższą i silniejszą sprężynę naciągu lub drugi, dodatkowy bęben. Wielki datownik kojarzony jest najczęściej z modelami klasycznymi, choć występuje również w kolekcjach sportowych jak np. Marine firmy Breguet.
Data wskaźnikowa (Pointer date)
Drugą omawianą grupą w niniejszej publikacji są datowniki obsługiwane przy pomocy wskazówki. Charakteryzuje je także różny stopień komplikacji i sposobu działania.
Funkcja kalendarza istniała w zegarkach kieszonkowych wiele lat wcześniej niż w naręcznych. Pierwsze patenty na datownik wskazówkowy notowane są w roku 1915 i przypisuje się je zegarmistrzowi A. Hammerly’emu z regionu La Chaux-de-Fonds w Szwajcarii. Jako ciekawostkę warto dodać, że oprócz daty wskaźnikowej opatentował również dzień tygodnia wyświetlany w oknie ulokowanym poniżej godziny „12” co jak wiadomo stoi w sprzeczności z często rozpowszechnianą informacją jakoby wynalazcą tego rozwiązania był Rolex.
Firmą, która nieprzerwanie od siedemdziesięciu lat szczyci się komplikacją pointer date jest m.in. szwajcarski Oris. Kalendarz wskazówkowy określa datę za pomocą centralnej wskazówki zakończonej czerwonym grotem bądź półksiężycem tj. wskaźnikiem oraz zewnętrznym pierścieniem tarczy, na którym naniesiono kolejne dni miesiąca.
W przypadku gdy datownik jest elementem składowym rozbudowanego kalendarza, np. zawierającego wskazania fazy księżyca bądź rocznego lub wiecznego wówczas często występuje w formie małej wskazówki montowanej w centralnym punkcie tarczy totalizatora, tzw. subtarczy. Najprostsze wieczne kalendarze sterowane są za pomocą kilku przycisków z obu stron koperty oraz koronki natomiast do obsługi tych najbardziej skomplikowanych i ekskluzywnych wystarczy sama główka naciągu.
Jedną z najbardziej eleganckich form kalendarza jest połączenie datownika wskaźnikowego z fazami księżyca na jednej tarczce. Poniższe zdjęcie przedstawia wycinek cyferblatu zegarka Jaeger LeCoultre.
Powracająca (skacząca) data tzw. retrograde
Najwyższy poziom komplikacji modułu datownika wskazówkowego i zarazem najbardziej spektakularny stanowi powracająca (skacząca) data tzw. retrograde date. Cofające wskazówki montowane mogą być w centralnym punkcie cyferblatu bądź zupełnie dowolnym sektorze tarczy. Zakres skoku też jest w zasadzie nie ograniczony i zależy od projektanta, choć najczęściej jest to wycinek łuku. Wykorzystuje się je nie tylko do obsługi kalendarza ale też do wskazań minut czy sekund. Działanie „fruwających” wskazówek jest tym bardziej widowiskowe im częściej w krótkim przedziale czasu wskazówka powraca do punktu wyjścia. W przypadku daty następuje to wyłącznie raz na miesiąc. Z uwagi na charakter działania wskazówki, która po dojściu do końca skali w ułamku sekundy powraca do pozycji początkowej precyzyjnie się zatrzymując, zapotrzebowanie na energię jest dużo większe niż w tradycyjnym rozwiązaniu. Dlatego zazwyczaj „kosztem” takiej konstrukcji jest nieco krótsza autonomia chodu mechanizmu.
Słynnym zwolennikiem eksperymentowania z cofającymi wskazaniami był genialny projektant Gerald Genta ze swoją kolekcją Retro, w której wykorzystał wskazania retro i bi-retrograde wraz ze skaczącą godziną.
Najznamienitsze manufaktury wykorzystują w swoich kolekcjach komplikację „retrograde” w celu uatrakcyjnienia i zindywidualizowania sposobu odczytu wskazań. Zdjęcie poniżej przedstawia współczesny model marki Vacheron Constantin Patrimony moon phase and retrograde date. Pierwszy naręczny zegarek ze wskazaniem retrograde firma zaprezentowała już 1933 roku.
